Ruis op de lijn: waarom president Joe Biden nog niet met aloude Amerikaanse bondgenoten in het Midden-Oosten belde

De nieuwe Amerikaanse president Biden belde al persoonlijk met de leiders van zijn buurlanden Canada en Mexico, met de Russische en Chinese president, met de Duitse bondskanselier Angela Merkel en de Franse president Emmanuel Macron. Ook de premiers van het Verenigd Koninkrijk, Australië, Japan en India kregen hem al aan de lijn, net als de president van Zuid-Korea en NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg. 

Maar de Israëlische premier Benjamin Netanyahu kwam nog steeds niet aan de beurt, wat in Israël tot wrevel leidt. Ook de Saudische kroonprins Mohammed bin Salman en de Turkse president Recep Tayyip Erdogan staan voorlopig in de wachtrij. Drie landen en leiders die zich onder president Trump tot de beste vrienden van Amerika rekenden, voelen meteen dat Biden meer afstand neemt. Toeval of strategie? Onmiskenbaar zitten er storingen op de lijn. 

De meest verstoorde relatie is momenteel die met Ankara en Erdogan. De laatste onmiddellijke aanleiding is de ontdekking van de lichamen van 13 Turken in een grottencomplex in Noord-Irak. Het ging om soldaten, maar mogelijk ook om geheime agenten, die de voorbije jaren in dat gebied gekidnapt waren door de gewapende Koerdische verzetsbeweging PKK. Die bevestigde dat er “krijgsgevangenen” gedood waren als gevolg van een aanval door het Turkse leger. 

Wat Erdogan dwars zit, is dat het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken in een eerste reactie een slag om de arm hield. Washington zou de executies streng veroordelen “indien bevestigd werd dat ze door de PKK waren uitgevoerd”. 

Erdogan haalde daarom zwaar en op cynische toon uit naar de VS, die hij opnieuw het oude verwijt toestuurde dat het met Koerdische milities (met name de YPG) had samengewerkt in Syrië in de strijd tegen terreurgroep IS. “Er is nu een verklaring van Washington”, zei hij. “Hoe mooi! Maar werden jullie niet verondersteld de terroristen te steunen?” In Turkije leeft brede ergernis dat misdrijven en mensenrechtenschendingen door Koerdische milities in het Westen schijnbaar makkelijk onder de mat worden geveegd.

BEKIJK – Wie is de Turkse president Erdogan en waar staat hij voor? We leggen het je uit in 1 minuut (lees voort onder de video):

De Turkse president hield het niet bij de kwestie van de 13 lichamen, maar verhoogde de inzet van het conflict.  In zijn toespraak op een partijcongres stuurde hij Washington een duidelijke boodschap:  “Het is gedaan met het kolonialisme! Als we samen in de NAVO zitten, dan moeten jullie goed zijn voor ons. Dan moet je niet de kant kiezen van terroristen!”

Het lijkt er op dat Erdogan de aanval beschouwde als de beste verdediging. Want Biden had hem inderdaad nog steeds niet gebeld en de Turkse president kon – ook zonder de ontdekking van de 13 lichamen – wel verwachten dat het eerste gesprek niet bijster hartelijk zou verlopen. Biden heeft Erdogan tijdens de verkiezingscampagne een “autocraat” genoemd. Hij hekelde het Turkse beleid tegenover de Koerden en de oppositie. Onder oud-president Donald Trump kwam Erdogan altijd goed weg met eigenzinnige beleidskeuzes die bij de NAVO-bondgenoten in slechte aarde vielen. 

Trump gaf Erdogan vrij baan voor een offensief in het noorden van Syrië waarbij de Koerdische YPG zich ver moest terugplooien. Hij kneep een oogje dicht voor het soms brutale optreden van de jihadistische milities die in dat offensief door Turkije werden gesteund en vooruitgestuurd. Hij tilde ook niet al te zwaar aan de aankoop door Turkije van het Russische S-400-luchtafweersysteem. En hij schonk geen enkele aandacht aan de spanningen tussen Turkije en Griekenland over claims op de Middellandse Zee of over de toekomst van Cyprus. 

Dat alles zou radicaal kunnen veranderen met Biden. In Griekenland weten ze zich met hun opluchting en blijdschap over zijn aantreden geen blijf; Athene rekent er op dat Washington nu duidelijk de Griekse kant zal kiezen. Of dat terecht is, zal nog moeten blijken. Het staat wel vast dat Biden Erdogan niet dezelfde speelruimte zal laten als Trump. Zowel om principiële als strategische redenen zal het Witte Huis de druk op Erdogan opvoeren, al zal dat uiterst omzichtig gebeuren. Het Turkse leger blijft het op een na grootste in de NAVO-alliantie (na de strijdkrachten van de VS). Een volledige breuk met Turkije is haast ondenkbaar, maar business as usual is voor Biden ook niet langer aanvaardbaar. 

Wie ook nog geen telefoontje kreeg, is de Saudische kroonprins Mohammed bin Salman (MBS). Nochtans zou je in de recente vrijlating van de vrouwenrechtenactiviste Loujain al-Hathloul een signaal van openheid en goede wil kunnen zien – en in een wat cynischere lezing een sollicitatie naar schouderklopjes van Joe Biden. 

Toch zei de woordvoerster van het Witte Huis Jen Psaki vrijdag nog dat er voorlopig geen telefoontje naar de Saudische hoofdstad Riyad gepland is. Het lijkt ook onwaarschijnlijk dat de president zou bellen met MBS zonder terug te komen op de gruwelijke moord op journalist Jamal Khashoggi. De pers zal hoe dan ook, éénmaal een eerste gesprek heeft plaats gevonden, doorvragen naar de inhoud ervan – en of Khashoggi aan bod was gekomen.

Een duidelijker en concreter teken van een koerswijziging tegenover de Saudische bondgenoten is de stopzetting van de steun aan de Saudische oorlog in Jemen. Offensieve operaties tegen de (bij Iran aanleunende) Houthi-rebellen krijgen niet langer de zegen en hulp van Washington. En de Houthi’s zelf gelden vanaf vandaag (16 februari) niet langer als een terroristische organisatie (al blijven sancties tegen Houthi-kopstukken nog altijd van kracht). 

Die nieuwe beleidslijn maakt opnieuw de weg vrij voor leveringen van voedselhulp in gebied dat door de Houthi’s gecontroleerd wordt. Het is in eerste instantie een maatregel om humanitaire redenen, maar tegelijk een vingerwijzing aan het adres van Saudi-Arabië dat het niet langer zal kunnen doen wat het wil. De voorkeursrelatie staat niet langer in steen gebeiteld. 

De opmerkelijkste radiostilte is evenwel die op de lijn tussen Washington en Jeruzalem. Israël wordt wel eens de 51e staat van de VS genoemd – en dat is vaak maar half als grap bedoeld. De relatie tussen Trump (en zijn familie) en de Israëlische premier Netanyahu was innig en nauw, politiek en persoonlijk. Bovendien is het haast een traditie dat een nieuwe Amerikaanse president heel snel na zijn aantreden de Israëlische premier een belletje geeft. Niet alleen Trump deed dat, ook Barack Obama. Maar tijdens Obama’s ambtstermijn verzuurden de relaties met Netanyahu – en Biden was toen vicepresident.

De wat langzamere start van de gesprekken tussen Biden en Netanyahu kan nog een erfenis zijn van de gespannen periode onder Obama. Biden heeft ook een pragmatische reden om het wat rustiger aan te pakken: over goed een maand, op 23 maart, zijn er alweer verkiezingen in Israël. De kans is reëel dat Netanyahu na die stembusslag geen premier meer zal zijn (al is zijn politieke einde al heel vaak voorspeld), dus waarom zou Biden zwaar inzetten op contacten met een premier die in feite ontslagnemend is, en die bovendien tegelijkertijd nog steeds terecht staat voor corruptie en belangenvermenging?

Toch zijn er wel degelijk inhoudelijke breuklijnen die elk gesprek tussen de president en de premier een gespannen ondertoon kunnen geven. Trump heeft in het Midden-Oosten de krijtlijnen getekend waarbinnen Biden nu moet manoeuvreren – zelfs al betreurt hij Trumps beslissingen. 

Het lijkt hoogst onwaarschijnlijk dat de regering-Biden de Amerikaanse ambassade weer van Jeruzalem naar Tel Aviv verhuist of de erkenning van Jeruzalem als hoofdstad ongedaan maakt. Ook de Golanhoogte zal voor Biden Israëlisch blijven. En de Amerikaanse diplomatie zal de vredesakkoorden van Israël met de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Soedan en Marokko (de zogenoemde “Abraham-akkoorden”) uiteraard nog honoreren en daar misschien op voortbouwen. 

Maar het finale statuut van Oost-Jeruzalem (als mogelijke hoofdstad voor de Palestijnen) zal bij nieuwe vredesgesprekken (als die er ooit komen) voor de regering-Biden een aandachtspunt blijven. Je mag ook verwachten dat Washington paal en perk zal willen stellen aan de bouw of uitbreiding van Joodse nederzettingen op de Palestijnse Westelijke Jordaanoever. Of dat meer wordt dan lippendienst zal moeten blijken; tot nu toe werd er zelden of nooit door Washington echt vermanend, laat staan straffend gereageerd op het nederzettingenbeleid.

De belangrijkste twistappel tussen Biden en Netanyahu wordt allicht de aanpak van Iran. Biden wil het nucleair akkoord met Iran dat onder Obama tot stand kwam nieuw leven inblazen. Voorwaarde is wel dat Iran de verrijking van uranium weer terugschroeft tot op het lage (en militair ongevaarlijke) niveau dat was afgesproken. Iran wringt vooralsnog tegen en eist eerst de opheffing van alle Amerikaanse sancties. Dat is dan weer koren op de molen van Netanyahu, die blijft beweren dat Iran niet te vertrouwen valt. Zowel voor de VS als voor Israël blijft Iran – militair en ideologisch – onmiskenbaar een hatelijke vijand. Biden zal niettemin proberen om zaken te doen met de ayatollahs, terwijl Israël onder Netanyahu een dergelijk appeasement-beleid zo lang mogelijk zal tegenwerken.  

President Joe Biden stelde eerder deze maand zijn plannen voor inzake buitenlands beleid. Bekijk het verslag in “Het Journaal” (en lees voort onder de video):

Met dat alles ziet het er toch naar uit dat president Biden de kaarten in het Midden-Oosten weer een beetje door elkaar schudt. Hij kan wat Trump liet gebeuren onmogelijk terugschroeven: de verzwakking van de Koerden in Syrië, de Turkse invloed en claims in het gebied, de versterkte invloed van Rusland, de gevestigde aanspraken van Israël op Jeruzalem of de Golan, of de toenadering tussen Israël en soennitische landen in de regio. 

Maar als het de strategie van zijn voorganger Trump (en diens schoonzoon Jared Kushner) was om een stevige anti-Iraanse Israëlisch-soennitische as uit te bouwen, dan lijkt dat plan met Biden toch aan een herziening toe. Het nieuwe Witte Huis wikt en weegt en herbekijkt het Midden-Oosten-beleid, en ze nemen er hun tijd voor. Woordvoerster Jen Psaki zei het nog vorige week: “We zijn hier nog maar enkele weken. Er zijn nog interne processen van herziening aan de gang.”

Misschien zullen Erdogan, bin Salman en Netanyahu dus nog wat langer moeten wachten op die belangrijke long distance call.